Ο ήρωας Γεώργιος Καστριώτης (Σκεντέρμπεης) - Σύνοψις ιστορικών στοιχείων

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΙΩΤΗΣ (ΙΣΚΕΝΤΕΡ ΜΠΕΗΣ, 1405 μ.Χ – 1468 μ.Χ)

            Το έτος 2018 έχει ονομασθεί από την γειτονική χώρα της Αλβανίας σε «έτος Σκεντέρμπεη» προς τιμή του εθνικού τους ήρωα Γεωργίου Καστριώτη, επειδή φέτος συμπληρώνονται 550 χρόνια από τον θάνατό του. Ο Γεώργιος Καστριώτης είναι ένας από τους λιγότερο γνωστούς ήρωες της Ελληνικής Ιστορίας, που έχει μείνει γνωστός με το προσωνύμιο «Σκεντέρμπεης». Σήμερα, παρουσιάζεται λανθασμένα ως Αλβανικής καταγωγής. Θα δούμε στη συνέχεια ποιός ακριβώς ήταν ο Γεώργιος Καστριώτης και ποιές οι αποδείξεις – στοιχεία – αναφορές που επιβεβαιώνουν τις ελληνικές του ρίζες.

            Γενικά – βιογραφικά στοιχεία

            Ο Γεώργιος Καστριώτης γεννήθηκε το έτος 1404 στην κοιλάδα του Μάτι. Ήταν εγγονός του Κωνσταντίνου Καστριώτη (1390), που υπήρξε ηγεμόνας της Καστοριάς και της Ημαθίας και κατάγονταν από τη μεγάλη ελληνοβυζαντινή οικογέννεια των Καστριωτών η οποία διατηρούσε πολλούς δεσμούς με τον ελληνικό κόσμο της Ηπείρου. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Καστριώτης, ηγεμόνας της Κρόϊας ή Κρούγια και μητέρα του η Βοϊσάβα,  που καταγόταν από την Σερβία.

Γεώργιος Καστριώτης (Ισκεντέρ μπέης, 1405 μ.Χ - 1468 μ.Χ)

            Επί Οθωμανού σουλτάνου Μουράτ Β΄ (1421–1451), οθωμανικός στρατός υπό τη διοίκηση του Ισά πασά εισβάλει στην Αλβανία. Ο πατέρας του Σκεντέρμπεη Ιωάννης ηττήθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους. Για να διατηρήσει την κυριαρχία και την εξουσία στην επαρχία του, αναγκάστηκε να παραδόσει τον Γεώργιο μαζί με τους άλλους τρείς μεγαλύτερους αδελφούς του ως ομήρους στον Οθωμανό σουλτάνο Μουράτ Β΄. Στη συνέχεια οι αδελφοί Καστριώτες ασπάστηκαν τον ισλαμισμό (εξισλαμίστηκαν), μεγάλωσαν στη σουλτανική αυλή της Ανδριανουπόλεως κατά τις τουρκικές συνήθειες και εντάχθηκαν στον Οθωμανικό στρατό.

            Ο σουλτάνος Μουράτ Β΄ εντυπωσιάστηκε από την ευρωστία και την ευφυϊα του νεαρού Γεωργίου Καστριώτη και μερίμνησε ιδιαίτερα για την ανατροφή του. Έτσι ο Γεώργιος εκπαιδεύθηκε μαζί με το διάδοχο του θρόνου, τον μετέπειτα πορθητή Μωάμεθ Β΄. Λόγω της εξαιρετικής προόδου που σημείωσε ο Γεώργιος, του ηρωϊσμού που επέδειξε, της στρατιωτικής του ιδιοφυϊας και των πολεμικών ανδραγαθημάτων του από τις συμμετοχές του σε διάφορες Οθωμανικές εκστρατείες εναντίον Ούγγρων,Σέρβων,Βόσνιων,Μογγόλων κ.α. έλαβε τιμητικά από τον σουλτάνο Μουράτ Β΄ το τουρκικό προσωνύμιο «Ισκεντέρ μπέης» (Σκεντέρμπεης), που σημαίνει Αλέξανδρος ηγεμών. Δεν ξέχασε όμως ποτέ τις ρίζες του.

            Οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του είχαν δολοφονηθεί υπό μυστηριώδεις συνθήκες στη σουλτανική αυλή, ενώ ο τρίτος του αδελφός έγινε μοναχός στο Σινά. Ο πατέρας του, Ιωάννης είχε πεθάνει και στη θέση του είχε τοποθετηθεί ως φρούραρχος της Κρόϊας ο Χασάν μπέης Βερζεσεντάς, ο οποίος εξόρισε από την Κρόϊα την μητέρα του Γεωργίου. Μετά από λίγο, η Βοϊσάβα πέθανε. Όταν πληροφορήθηκε για το θάνατο των γονιών του ο Γεώργιος Καστριώτης συγκλονίστηκε και άρχισε να έχει μυστικές επαφές με επιφανείς προσωπικότητες της Αλβανίας.

 Βρήκε τότε την ευκαιρία σε κάποια μάχη στη Νίσσα της Σερβίας όπου οι Οθωμανοί ηττήθηκαν από τον Ιωάννη Ουνυάδη, να λιποτακτήσει και να επιστρέψει στην πατρίδα του. Πήρε πίσω το χριστιανικό και ελληνικό όνομά «Γεώργιος» και νυμφεύθηκε την κόρη του Γεωργίου Αριανίτη Κομνηνού , την Ανδρονίκη. Την 28^η Νοεμβρίου του έτους 1443 κήρυξε την επανάσταση κατά των Τούρκων. Ως επίσημο έμβλημα – σημαία του χρησιμοποίησε τον βυζαντινό δικέφαλο αετό σε μαύρο χρώμα και μέσα σε κόκκινο φόντο, που παραμένει μέχρι σήμερα η επίσημη σημαία της Αλβανίας. Το έτος 1443 απελευθέρωσε την πόλη της Κρούγιας από τους Οθωμανούς Τούρκους. Το έτος 1444 κάλεσε σε συνέλευση τους Αλβανούς φεουδάρχες στη βενετοκρατούμενη πόλη Αλέσιο. Στη συνέλευση αυτή, γνωστή ως «Αλβανικός Σύνδεσμος» ή «Λίγκα» (Ένωση) του Αλέσιο αποφασίστηκε η συγκρότηση στρατού.

Μέσα στο χρονικό διάστημα 1443 – 1468 ο Καστριώτης κατάφερε να δημιουργήσει μία ελεύθερη και ανεξάρτητη επικράτεια σε κεντρική και νότια Αλβανία, που εκτείνονταν από τον Αωό ποταμό μέχρι τον Αχελώο. Το έτος 1466 ο ίδιος ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ πολιόρκησε την Κρούγια με 200.000 στρατό. Στο πλευρό του Καστριώτη πολεμούν όλοι οι Έλληνες της Ηπείρου, οι Χειμαριώτες και οι φάρες των Ανδρούτσου και Μπότσαρη, οι οποίες μετά το θάνατό του εγκαταστάθηκαν στο Σούλι της Ηπείρου. Εναντίον του συντάχθηκαν με τον Μωάμεθ Β΄ οι αλβανοί μουσουλμάνοι, για να διατηρήσουν περιουσίες και προνόμια.

            Το έτος 1466 ο Καστριώτης για να επιτύχει τη βοήθεια του Πάπα στον πόλεμο αυτόν με τους Οθωμανούς, του πρότεινε ως αντάλλαγμα την Ένωση των Εκκλησιών. Ο Πάπας Πίος Β΄ όμως το μόνο που του πρόσφερε τελικά ήταν 3000 τάλλαρα. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο καρδινάλιος Βησσαρίων προσπάθησε να οργανώσει με τον Πάπα σταυροφορία πρός απελευθέρωση των ελληνικών περιοχών. Σύμφωνα με αυτήν, ο Καστριώτης θα ανακηρυσσόταν βασιλιάς της Αλβανίας και θα του παραχωρούνταν επιπλέον η Μακεδονία.

Όσο ο Σκεντέρμπεης πολεμούσε τους Οθωμανούς είχε να αντιμετωπίσει και άλλα μέτωπα, όπως τους Βενετούς και τους διάφορους Αλβανούς φυλάρχους. Κατάφερε να νικήσει πολλές φορές τους Οθωμανούς, όπως τον Αλή πασά,τον Μουσταφά πασά, τον ίδιο τον σουλτάνο Μουράτ Β΄ και τον Μωάμεθ Β΄. Οι νίκες του αυτές γιορτάστηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη ως νίκες της Χριστιανοσύνης. Ο Σκεντέρμπεης πέθανε από ελονοσία σε ηλικία 63 ετών την 17^η Ιανουαρίου του έτους 1467/68 και θάφτηκε με τιμές στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου στο Αλέσσιο (αρχαία Λισσός), τη σημερινή πόλη της Λέζας. Οι Αλβανοί του άλλαξαν το όνομα και τον αποκάλεσαν με το τουρκικό προσωνύμιο «Ισκεντέρμπεη».

            Μετά το θάνατό του, η Αλβανία υπέκυψε στους Οθωμανούς. Το κίνημα του Καστριώτη δεν ήταν ένα εθνικό κίνημα ούτε όμως και λαϊκό. Είχε το χαρακτήρα του ένοπλου Αγώνα ενός Χριστιανού ηγέτη εναντίον των Οθωμανών. Ο Γεώργιος Καστριώτης ήταν παράδειγμα αντίστασης. Τα κατορθώματά του έγιναν θρύλος και συγκινούσαν επί αιώνες τους Χριστιανικούς λαούς της Ευρώπης.

            Αποδείξεις – αναφορές για τις ελληνικές ρίζες του Γεωργίου Καστριώτη

            Ο Γεώργιος Καστριώτης ήταν ελληνομαθής. Μιλούσε και έγραφε στα ελληνικά που ήταν και η επίσημη γλώσσα της ηγεμονίας του, ενώ  για να συννενοείται με τον απλό λαό είχε μάθει να χρησιμοποιεί και τα Αρβανίτικα (ελληνογενές γλωσσικό δημώδες ιδίωμα).  Επιπλέον, γνώριζε να ομιλεί την τουρκική και την ιταλική γλώσσα. Όλες οι επιστολές του πρός τους ηγεμόνες της Δύσης και τον Οθωμανό Σουλτάνο γράφτηκαν στα ελληνικά. Σε αυτές αυτοπαρουσιάζεται ως απόγονος των Ηπειρωτών και όχι των Ιλλυριών (βλέπε επιστολή πρός τον Ιταλό Ursini το έτος 1460).

Χαρακτηριστικά είναι και τα όσα εκφώνησε σε ομιλία του ενώπιον του Πάπα Παύλου Β΄ στα πλαίσια της σχεδιαζόμενης τότε σταυροφορίας: «Μετά την υποδούλωσιν της Ασίας και της Ελλάδος, μετά την σφαγήν των ηγεμονικών γόνων της Κωνσταντινουπόλεως, της Τραπεζούντος...και την ερήμωσιν μεγίστου μέρους της Μακεδονίας και της Ηπείρου, απέναντι του αγρίου κατακτητού του αγωνιζομένου να συντρίψη τον σταυρόν, να ανυψώση επί του Καπιτωλίου την ημισέληνον και να πληρώση δούλων τον κόσμον όλον...μόνος εγώ ίσταμαι μετά των λειψάνων των στρατιωτών μου και μετά της μικράς μου επικρατείας...».

            Σε επιστολή του πρός τον βασιλιά της Αραγόνος, Νεαπόλεως και Σικελίας Αλφόνσο γράφει: «Τω λαμπροτάτω και κραταιώ Βασιλεί Αλφόνσω, Μονάρχη της Αραγόνος, Νεαπόλεως και Σικελίας, Σκεντέρμπεης Πρίγκιψ των Ηπειρωτών χαίρειν τε και ευ πράττειν». Σε άλλη επιστολή του ο Καστριώτης απευθυνόμενος πρός τον ηγεμόνα του Τάραντα Ιωάννη Αντώνιο, γράφει: «οι προπάτορες ημών ήσαν Ηπειρώτες, εκ των οποίων ηγέρθη εκείνος ο Πύρρος του οποίου την ορμήν μόλις οι Ρωμαίοι ηδυνήθησαν να αντικρούσουν».

            Ο Καστριώτης φορούσε το αρχαίο ελληνικό Μακεδονικό κράνος που έφερε διπλά κέρατα, ενώ χρησιμοποιούσε το όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με το οποίο τον είχε επονομάσει τιμητικά ο σουλτάνος Μουράτ (Ισκεντέρμπεης). Αυτό το γεγονός αποδεικνύει ότι βαθιά στη συνείδηση των Οθωμανών Τούρκων ο Γεώργιος θεωρούνταν ελληνικού γένους. Όπως ο Μ. Αλέξανδρος, έτσι και αυτός ήταν εκ καταγωγής ΗπειροΜακεδόνας.

            Άλλη μια ισχυρότατη απόδειξη περί της ελληνικότητας του Γεωργίου Καστριώτη και περισσότερο περί της ύπαρξης εθνικής ελληνικής συνείδησης αποτελεί η ηγεμονική σφραγίδα που χρησιμοποιούσε. Η σφραγίδα αυτή βρέθηκε το έτος 1634 και φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Κοπεγχάγης στη Δανία. Είναι κατασκευασμένη από μπρούτζο και έχει ωοειδές σχήμα. Σε αυτήν απεικονίζεται ο βυζαντινός δικέφαλος αετός, ο οποίος έχει κάτω από τα νύχια του λύκο ή τσακάλι και αναγράφει κυκλικά στην ελληνική γλώσσα: «ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, ΕΛΕΩ ΘΥ, ΑΥΤ. ΡΩΜ., Ο ΜΕΓ. ΑΥΘ. ΤΟΥΡ. ΑΛΒ. ΣΕΡΒΙ. Κ. ΒΟΥΛΓΑΡΙ.» δηλαδή σε πλήρη ανάπτυξη των λέξεων γράφει «ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ, ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ, Ο ΜΕΓΑΣ ΑΥΘΕΝΤΗΣ ΤΟΥΡΚΩΝ, ΑΛΒΑΝΩΝ, ΣΕΡΒΩΝ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ».

Η ηγεμονική σφραγίδα του Γεωργίου Καστριώτη

            Η σωζόμενη και φυλασσόμενη αυτή ηγεμονική σφραγίδα του Σκεντέρμπεη με την προαναφερθείσα ελληνική αναγραφή, καθώς και η ελληνική προωνυμία του ιδίου «Αλέξανδρος ηγεμών» δείχνει ποιές ακριβώς ήταν οι επιδιώξεις του. Στόχος του αρχικά ήταν η ανασύσταση του ελληνοβυζαντινού Δεσποτάτου της Ηπείρου και της Μακεδονίας, και εν συνεχεία η σταδιακή επέκτασή του στο χώρο των Βαλκανίων. Με τον τίτλο που υπέγραφε και σφράγιζε δηλαδή «Αλέξανδρος Βασιλεύς», διακήρυττε την ελληνικότητα και την ιστορική του συνέχεια με τους αρχαίους Έλληνες Μακεδόνες και Ηπειρώτες Βασιλείς, όπως ο Φίλιππος Β΄, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Πύρρος κ.α.

Ο ιστορικός «Σίλβιος Αινείας», ο μετέπειτα Πάπας Ρώμης Πίος Β΄ (1405 – 1464) που ήταν σύγχρονος του Γεωργίου Καστριώτη δηλώνει ρητά ότι οι Καστριώτες ήταν Έλληνες Μακεδόνες και ειδικότερα ότι κατάγονταν από την περιοχή της Ημαθίας. Πράγματι, ο παππούς του, Κωνσταντίνος Καστριώτης, αναφέρεται ως άρχοντας των Μακεδονικών πόλεων Βέροιας και Καστοριάς, από όπου προήλθε με παραφθορά του «Καστοριώτης» και το επίθετο «Καστριώτης».

Στο βιβλίο «The Historie of George Kastriot» που εκδόθηκε το έτος 1594 στο Λονδίνο, αναφέρεται η Μακεδονία ως αρχική καταγωγή των Καστριωτών και ο πατέρας του Σκεντέρμπεη, ο Ιωάννης Καστριώτης, χαρακτηρίζεται ως «...Έλλην πρίγκηψ που ηγεμόνευσε στην Ήπειρο...». Στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται ότι ο Γεώργιος Καστριώτης είχε και Σερβική καταγωγή από την μητέρα του Βοϊσάβα που ήταν Σέρβα πριγκίπισσα.

            Ο Πάπας Κάλλιστρος ή Κάλλιστος Γ΄ τον είχε αποκαλέσει «αθλητή της Πίστεως», «Ιππότη του Χριστού» και «αθλητή του Θεού». Από την άλλη, ο Οθωμανός βιογράφος του Αλή πασά, Αχμέτ Μουφίτ έγραφε ότι «το έτος 1443 δραπέτευσε από το Οθωμανικό στρατόπεδο του Μοράβα ο Έλληνας ηγεμόνας Καστριώτης και πήγε στην έδρα των προγόνων του, την Κρόϊα». Ο Γάλλος ιστορικός C. Paganel στο έργο του «Histoire de Scanderbey» (Παρίσι, 1855) γράφει: «...Ο Γεώργιος Καστριώτης είναι ο τελευταίος αντιπρόσωπος των ηρώων της αρχαίας Ελλάδος και ο πλέον διαπρεπής πρόδρομος των ηρώων της νεωτέρας Ελλάδος...».

            Ο F. Blancus (Bardhi) αναφέρει τον Σκεντέρμπεη ως «Georgius Castriotus Epirensis». Ο Ιταλός A. Salvi στην τραγωδία του «Scanderbeg» που τυπώθηκε στη Φλωρεντία το έτος 1718, χαρακτηρίζει ευθέως τον Γεώργιο Καστριώτη ως Έλληνα («Greco»). Ο Σουηδός Rudbeck σε θεατρικό δράμα του, που τυπώθηκε στη Στοκχόλμη το έτος 1835, θεωρεί τον Καστριώτη «Έλληνα». Ο Σκωτσέζος C. Randal στο έργο του «The Grecian hero or the life and Heroic Actions of Georg Castriot, King of Epirus and Albania, commonly called scanderbey» (1810) διακηρύσσει με βεβαιότητα το ελληνικό γένος του ήρωα, αφού τον αποκαλεί «Grecian Hero» (Έλληνα ήρωα).

 Ο ΑγγλοΕβραίος Benjamin Disraeli (1804–1881) εξέδωσε το έτος 1880 το διήγημα «The Rise of Iskander», στο οποίο υποστηρίζει ευθέως ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν Έλληνας και οι στρατιώτες που τον ακολουθούσαν ήταν Έλληνες Ηπειρώτες. Ο βιογράφος του Γεωργίου Καστριώτη ο Μαρίνος Μπαρλέτιος από τη Σκόδρα τον αποκαλούσε «Princeps Epirotarum» (Πρίγκηπα των Ηπειρωτών).

Η Μαρία Μιχαήλ – Δέδε στο βιβλίο της «Οι Έλληνες Αρβανίτες» αναφέρει: «...Τον 15^ο αιώνα, ο εθνικός ήρωας της (σημερινής) Αλβανίας, Γεώργιος Καστριώτης Σκεντέρμπεης αυτοαποκαλείτο ταυτόχρονα και Ηπειρώτης και Αλβανός...Επανειλημμένα διακήρυξε τον Ελληνισμό του..., καθορίζοντας ως επίσημη γλώσσα του κράτους του την ελληνική γλώσσα και με αυτήν τη γλώσσα μιλούσε και έγραφε για την προγονική ΗπειροΜακεδονική του καταγωγή...». Σε άλλο σημείο γράφει: «Η στρατολόγηση των δυνάμεων του Καστριώτη γίνονταν από Ελληνικό στοιχείο κυρίως».

            Ο Κωνσταντίνος Σάθας στο έργο του «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα» αναφέρει: «...Ο μέγας της Ηπείρου ηγεμών Γεώργιος ο Καστριώτης, τοσάκις κατασυντρίψας τάς τρομεράς του Μωάμεθ φάλαγγας,...μάτην δ’ επικαλεσθείς την συνδρομήν της Χριστιανοσύνης, απεφάσισεν ίν’ αυτοπροσώπως μεταβή εις την Ρώμην...». Εκεί στη Ρώμη ο Γεώργιος Καστριώτης απευθύνει αυτοπροσώπως τη διακήρυξή του πρός τον Πάπα και τους καρδινάλιους, όπου λέει ανάμεσα σε άλλα: «Εις την Μακεδονίαν ταύτην, την γενέτειραν τοιούτων ηγεμόνων και στρατηγών, δεν μένει άλλο ει μή μόνον η ημετέρα ανδρεία και ψυχή ακαταδάμαστος. Δράμετε λοιπόν πρός βοήθειάν μας, εν όσω ένει καιρός...».

            Ο Δανός Φράντς Ντε Ζεσσέν, στρατιωτικός ανταποκριτής της εφημερίδας των Παρισίων «Le Temps» σε διάλεξή του αμφιβάλλει για την αλβανική καταγωγή του Καστριώτη, λέγοντας «ζήτημα δέ είναι, εάν και αυτός ο Σκεντέρμπεης δύναται να θεωρηθή Αλβανός, αφού ήτο υιός του Έλληνος μεγιστάνος Ιωάννου Καστριώτου».

            Ο Λουκάς Μπέλλος θεωρεί τους Αλβανούς Έλληνες. Στο βιβλίο του «Αλβανικά ή αι τρείς ζώσαι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσης» γράφει: «Ο Ιταλός πρίγκιπας του Τουρίνου αποκάλεσε τους Αλβανούς πρόβατα. Ο Καστριώτης με εθνική υπερηφάνεια του απάντησε ότι οι Αλβανοί είναι εκείνοι οι οποίοι μετά του Μ. Αλεξάνδρου και των άλλων Ελλήνων καθυπέταξαν την οικουμένην άπασαν». Ουσιαστικά εδώ ο Καστριώτης ταυτίζει τους Αλβανούς με τους γνήσιους Έλληνες και τους θεωρεί απόγονους των αρχαίων Ελλήνων.

Γραμματόσημο Αλβανικών Ταχυδρομείων έτους 1968

            Το έτος 1968 είχαν συμπληρωθεί 500 χρόνια από το θάνατο του Σκεντέρμπεη. Τα Αλβανικά Ταχυδρομεία προχώρησαν τότε στην έκδοση και κυκλοφορία ενός γραμματοσήμου, στο οποίο αναφέρουν τον Καστριώτη ως ηγεμόνα των Ηπειρωτών και όχι των Αλβανών, με το πραγματικό του όνομα «Georgi Kastrioti». Ειδικότερα, στο γραμματόσημο απεικονίζεται το εξώφυλλο της Ιστορίας του Barletii στο οποίο και αναγράφεται: «HISTORIA DE VITA ET GESTIS SCANDERBEGI EPIROTARUM PRINCIPIS» (μτφρ: «Η Ιστορία της ζωής και των έργων του Σκεντέρμπεη, πρίγκηπα των Ηπειρωτών).

Θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Marinus Barletius ή Marini Barletii υπήρξε ο πρώτος βιογράφος του Σκεντέρμπεη από την Σκόνδρα, συγχρονός του, που τον ακολούθησε στους αγώνες του και κατέγραψε τα ιστορικά γεγονότα  που διαδραματίστηκαν. Μετά το θάνατο του Καστριώτη έφυγε στην Ιταλία, όπου το έτος 1508 εξέδωσε στα λατινικά το προαναφερθέν έργο του. Να σημειωθεί ότι ολόκληρη η βιογραφία Barletii αναφέρεται μόνο σε Ηπειρώτες και καθόλου σε Αλβανούς.

            Ενδεικτική βιβλιογραφία – πηγές

v  Βακαλόπουλος Α. Κωνσταντίνος, Επίτομη Ιστορία της Μακεδονίας. Τουρκοκρατία, εκδόσεις αφών Κυριακίδη, 1988.

v  Γιοχάλας Τίτος, ο Γεώργιος Καστριώτης – Σκεντέρμπεης εις την νεοελληνικήν ιστοριογραφίαν και λογοτεχνίαν, Θεσσαλονίκη, 1975.

v  Διαδικτυακός ιστότοπος www.sfeva.gr (περιλαμβάνει ένα σύντομο ιστορικό σημείωμα για τον Γεώργιο Καστριώτη).

v  Διαδικτυακός ιστότοπος www.phorum.gr (παρουσιάζονται γνώμες – απόψεις με παράθεση ιστορικών στοιχείων – ντοκουμέντων περί του Γεωργίου Καστριώτου).

v  Διαδικτυακός ιστότοπος http://nepirusonline.blogspot.gr/2012/01/544.html

v  Διαδικτυακός ιστότοπος http://pirforosellin.blogspot.gr

v  Διαδικτυακός ιστότοπος http://national – pride.org (άρθρο με τίτλο: Γεώργιος Καστριώτης, ο Έλληνας που έσωσε την Ευρώπη).

v  Διαδικτυακός ιστότοπος www.kossivakis.gr (άρθρο του δικηγόρου Αθηνών – συγγραφέα Γρηγόρη Νικηφ. Κοσσυβάκη για Γεώργιο Καστριώτη «Σκεντέρμπεη»).

v  Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 32, σσ 312 – 313.

v  Καργάκος Σαράντος, Αλβανοί – Αρβανίτες – Έλληνες, β΄ έκδοση, Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2000.

v  Κοσσυβάκης Γρηγόρης, Διαχρονικός Ηπειρωτικός Ελληνισμός, εκδόσεις Κάδμος, 7^η έκδοση.

v  Μιχαήλ – Δέδε Μαρία, οι Έλληνες Αρβανίτες, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 1997.

v  Μπέλλος Λουκάς, Αλβανικά ή αι τρείς ζώσαι διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσης, 1903.

v  Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ήλιος», τόμος 16, σσ 1066 – 1067, λήμμα «Σκεντέρμπεης ή Γεώργιος Καστριώτης».

v  Σάθας Κωνσταντίνος, Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα: Ιστορία των Ελλήνων από την Άλωση ως το ΄21, εκδόσεις Λιβάνη.

   

επιμέλεια - συγγραφή: Σχοινοχωρίτης Κωνσταντίνος *Ιστορικός - συγγραφέας, Αρχειονόμος - Βιβλιοθηκονόμος, υποψήφιος διδάκτωρ  (επικοινωνία: email. korinthios13@yahoo.gr, τηλ. 6945832094)